Το αυλάκι με το ξύλινο γεφυράκι μπαζώθηκε το 1913 με την απελευθέρωση των Ιωαννίνων από τους Τούρκους . Η περιοχή που κλείνεται από το εξωτερικό φρούριο φθάνει τα 190 στρέμματα και το μήκος του τείχους 1800 μέτρα, το δε πλάτος του φθάνει τα 10 μ..

Μέσα στο Κάστρο υπάρχουν δύο ακροπόλεις το Ασλάν τζαμί και το Ιτς Καλέ ,

Μπαίνοντας στο Κάστρο από την πύλη της Κυρά –Φροσύνης δεξιά και αριστερά μας όλα τα κτίσματα είναι της Τουρκοκρατίας . Μνημειώνουν μία μακρά εποχή πέντε αιώνων από το 1430 έως το 1913 :

1. Στο δεξί μας χέρι  βρίσκεται το σεράϊ του πασά Καλού .Πρόκειται για τούρκικο σεράϊ του 18^ου αι. με ευρύχωρη αυλή και ολόγυρα ψηλό τοίχο. Αυτό το αρχοντικό κλείνει μέσα του όλα τα πολιτικά , κοινωνικά και οικονομικά στοιχεία της τουρκικής φεουδαρχίας όταν ήδη βρίσκονταν στο τέλος της σήψης και παρακμής της. Εδώ διαδραματίστηκαν οικογενειακά δράματα , έρωτα, πάθους και φιλοδοξίας  που συνθέτουν ένα κύκλο αρχαίας ελληνικής τραγωδίας, πλήρη και συγκλονιστικό . Θα μπορούσε να ονομαστεί ‘’Κύκλος των Ασλανιδών ‘’ .

Η οικογένεια των Ασλανιδών πασιάδων , κυβέρνησε με κληρονομικό δικαίωμα το πασαλίκι των Ιωαννίνων επί δύο αιώνες ,από το 1600 με τον Ασλάν Πασά τον Α’ έως το 1788 που το καταλαμβάνει  ο Αλβανός Αλή Τεπελενλής.

Ο Αλής Τεπελενλής μπήκε στο Κάστρο από μία μικρή πόρτα που βγαίνει στην παραλία της Κυρά Φροσύνης . Μιά νύχτα του Νοέμβρη  του 1788 ένα καϊκι από το Πέραμα τον έφερε κρυφά με τα παλικάρια του και πήρε για γυναίκα του τη χήρα Ζουλεϊχά , νύφη της δυναστείας των Ασλανιδών . Η Ζουλεϊχά παντρεύτηκε τον Αλή αφού της υποσχέθηκε ότι  θα εξοντώσει την Αϊσέ ,που ήταν αδελφή του άντρα της και η οποία δε δίστασε για να κυβερνήσει ο άντρας της , να βάλει τον εραστή της να δηλητηριάσει τον ανεψιό της ( παιδί του αδελφού της ) :

Ο Πασά-Καλός είναι ο πρώτος πασάς της δυναστείας των Ασλανιδών ,από το 1762-1755 .Αναφέρεται ότι ήταν όμορφος άντρας με ωραία χαρακτηριστικά , λεπτά και μακριά δάκτυλα ,μεγάλο και ξανθό μουστάκι, μύτη κλασσικής ομορφιάς και μεγάλα γαλανά μάτια  .Η γυναίκα του Μεχμέτ , ήταν χριστιανή από το Ζαγόρι και  τη λάτρευε. Απόδειξη αυτής της αγάπης ήταν ότι στον αδελφό της Μαρούτση , χάρισε ολόκληρο χωριό τη Ζέλοβα  ( Βουνοπλαγιά ) ως κτήμα του . Η γυναίκα του , πέθανε νέα αφήνοντας ένα μοναχοπαίδι το Μεχμέτ – μπέη , αυτόν που παντρεύτηκε αργότερα τη Ζουλεϊχά και τον σκότωσε η Αϊσέ. Ο  πασά-Καλός ήταν αγαθός άνθρωπος και κυβερνήτης και πολύ γενναιόδωρος ,αφού χάρισε δύο χωριά ( Κόντσικα και Λιόκου – Ασβεστοχώρι ) κτήματα στο χριστιανό δάσκαλο του αδικοχαμένου γιου του .

Για το πώς πήρε το όνομά του  πασά- Καλός υπάρχει η εξής  ιστορία : Κάποτε κλήθηκε να παραστεί ως βαλής στην Πόλη , για να τον γνωρίσει ο σουλτάνος. Επειδή δεν   γνώριζε την τούρκικη γλώσσα ,  όπως όλοι οι Τουρκογιαννιώτες , στις ερωτήσεις που του έκανε ο σουλτάνος για τον τόπο που κυβερνάει  , για το βιλαέτι, για τους ανθρώπους κλπ, απαντούσε με τη Γιαννιώτικη φράση ‘’πασά καλό έδωσεν ο Θεός, πασιά καλό ‘’ .Ο σουλτάνος εντυπωσιάστηκε και του είπε ‘’ Σεν  πασά καλό ‘’ δηλαδή  εσύ είσαι πασάς καλός ‘’ και τον προβίβασε σε ηγεμόνα Ρούμελης , Ηπείρου και  Αλβανίας. Στη συνέχεια έχτισε αυτό το αρχοντικό , που γνώρισε  φοβερό κύκλο αίματος.  Αδελφή του πασά Καλού ήταν η Αϊσε, μια φιλόδοξη γυναίκα με αχαλίνωτα πάθη .Οταν παντρεύτηκε με τον Σουλεϊμάν , της ίδιας οικογένειας των Ασλανιδών, μια ιδέα κυριάρχησε μέσα της : Να ανεβάσει στο Γιαννιώτικο θρόνο τον Σουλεϊμάν για να γίνει η ίδια Πασίνα. Στα παρασκήνια οργανώνει δικό της κόμμα , από Τούρκους γαιοκτήμονες , προύχοντες , χριστιανούς προεστούς του Ζαγορίου . Μέσα σ΄ αυτή την ατμόσφαιρα του μίσους και των φιλοδοξιών , γίνονται οι γάμοι του μοναχογιού του πασά Καλού , του Αχμέτ –μπέη με την ωραία Ζουλεϊχά , κόρη του στρατιωτικού διοικητή των Ιωαννίνων . Η Αϊσέ ,όμως, με το γάμο του ανεψιού της , βλέπει να συντρίβονται τα φιλόδοξα σχέδιά της .

Για να υλοποιήσει τα σχέδιά της βρίσκει όργανο των εγκληματικών της αποφάσεων, το γιό του άντρα της Σουλεϊμάν , τον Καρά -Χουσεϊν ή Καραχούσιο , που είναι και εραστής της .Ετσι παίρνει την απόφαση να βγάλει από τη μέση τον ανιψιό της και γιό του πασά- Καλού ,τον οποίο και δηλητηρίασε και έτσι ο δρόμος για να διοικήσει με τον άντρα της το Σουλεϊμάν το πασαλίκι των Ιωαννίνων άνοιξε .Επειδή η κατάσταση της ηγεμονίας πήγαινε από το κακό στο χειρότερο ,ο Αλής Τεπελενλής κατέβηκε από την Αλβανία και πλησίασε το Κάστρο των Ιωαννίνων .Η Αϊσέ βλέποντας ότι ο Σουλεϊμάν είναι  ανίκανος να κυβερνήσει την  πόλη και να αντισταθεί στον Αλή, πλησιάζει ερωτικά έναν νεαρό Αρβανίτη , τον Αληζότ, που είναι καφετζής του παλατιού και κατά κοινή ομολογία πέρα από το ότι ήταν ωραίος , είχε και ψυχική δύναμη να αντισταθεί στον Αλή . Στα σχέδιά της όμως είναι εμπόδιο ο Σουλεϊμάν, ο σύζυγός της .Ετσι μετά από  συνεννόηση με τους Τούρκους προύχοντες που είναι τρομοκρατημένοι από την επέλαση του Αλή , καλεί τον δραστήριο Νούτσο Κοντοδήμο από το Βραδέτο Ζαγορίου να τους βοηθήσει με τις γνωριμίες του .Ο Κοντοδήμος παραιτείται από την προεστεία του Ζαγορίου , πηγαίνει στην Πόλη και προκαλεί την αποστολή ειδικού δήμιου για τον αποκεφαλισμό του Σουλεϊμάν , ο οποίος και αποκεφαλίζεται μπροστά στο διοικητήριο . Στο θρόνο ανεβαίνει ο νεαρός εραστής της Αϊσέ (  καφετζής)  τον οποίο παντρεύεται και καλεί όλους τους άρχοντες  στο αρχοντικό και μεταξύ αυτών και τον Νούτσο Κοντοδήμο , τον οποίο φοβάται γιατί ξέρει τη συνωμοσία  της και το ίδιο βράδυ τον σκοτώνουν . Στη συνέχεια ο κόσμος και οι τιτλούχοι δεν αποδεχόταν έναν καφετζή Αρβανίτη να τους διοικεί και μια πασίνα να έχει κάνει συνωμοσίες για την κατάκτηση του θρόνου .Ετσι  ξεσπούν ταραχές ενώ ο Αλής είναι ήδη προ των τειχών . Διατάζεται τοπική επιστράτευση και οι τουρκογιαννιώτες συγκεντρώνονται μπροστά στους στρατώνες . Γίνονται μάχες και η Ζουλεϊχά , βοηθάει για την απόκρουση του Αλή . Ο Νούτσος Καραμεσίνης , βαθύπλουτος Γιαννιώτης , ήξερε το βίο και την πολιτεία της Αϊσέ και των Ασλανιδών και προτείνει η Ζουλεϊχά, που είναι ήδη 13 χρόνια χήρα και αρνούνταν να παντρευτεί πενθώντας ακόμη τον άντρα της , να παντρευτεί τον Αλή  και έτσι βάσει του σχεδίου η Αϊσέ με τον καφετζή άντρα της να είναι οι χαμένοι .

Ο Αλής δέχθηκε να πάρει για γυναίκα του τη Ζουλεϊχά και η Ζουλεϊχά το ίδιο με την συμφωνία  να πάρει εκδίκηση ο Αλής από την Αϊσέ . Ο Αλής παντρεύτηκε τη Ζουλεϊχά το 1788 ,την υπόσχεσή του όμως δεν την τήρησε ,όπως ήταν αναμενόμενο και έτσι πολύ σύντομα την χωρίζει και παντρεύεται άλλη .

2. Στο αριστερό μας χέρι στέκει το Σουφαρί -Σαράϊ : Πρόκειται για ένα ογκώδες και εντυπωσιακό διώροφο κτίριο που στέγαζε τη Σχολή Ιππικού του Αλή Πασά. Θεωρείται έξοχο υπόδειγμα τεχνικής , αφού η οροφή του ισογείου στηρίζεται πάνω σε ένα πρωτότυπο σύστημα θολωτών κατασκευών σε διάταξη πεντάκλιτης βασιλικής .Στον επάνω όροφο οδηγεί τοξωτή πέτρινη εξωτερική κλίμακα . Στο παρελθόν χρησιμοποιήθηκε από τον Ελληνικό Στρατό .Το μεγάλων διαστάσεων κτίριο , που έχει συνολική επιφάνεια 2.000 τ.μ από τον Ιανουάριο του 2006 στεγάζει τα Ιστορικά Αρχεία του Κράτους. Στον επάνω όροφο υπάρχουν 50 παράθυρα που φωτίζουν το εσωτερικό και διασπούν την μονοτονία του αυστηρού και ογκώδους κτιρίου .

Στην αυλή του Σουφαρί –Σεράϊ αποκαλύφθηκε βυζαντινό λουτρό ,το μεγαλύτερο μέρος του οποίου έχει καλυφθεί από το 9^ο Δημ. Σχολείο ,σώζονται όμως τμήματα των υποκαύστων και λείψανα της κύριας αίθουσας .

3. Δεξιά μας , πριν ανηφορίσουμε , αντικρύζουμε τα τούρκικα λουτρά με δύο διαμερίσματα .Το πρώτο διαμέρισμα ,το εξωτερικό , χρησίμευε ως αποδυτήριο και αναπαυτήριο. Μια μεγάλη τετράγωνη αίθουσα με σκεπή θολωτή , σε σχήμα ημισφαιρικό. Από την αίθουσα αυτή μπαίνουμε σε ένα στενό και μακρύ διάδρομο του οποίου η άκρη οδηγεί στο κυρίως λουτρό .Η αίθουσα έχει σχήμα σταυρού και ο θολωτός τρούλος έχει σχήμα ημισφαιρικό .Ο θόλος στηρίζεται σε 4 καμάρες .Στις γωνίες που σχηματίζουν οι καμάρες , υπάρχουν  μικρά δωμάτια που στεγάζονται και αυτά με ημισφαιρικές στέγες.

Τα λουτρά σε όλες τις τουρκοκρατούμενες χώρες ήταν χώροι επαφών σημαντικοί για τις κλειστές τους κοινωνίες , πολύ περισσότερο για τα θηλυκά μέλη τους που ασφυκτιούσαν μέσα στο σπίτι .Μάλιστα σε πολλά προικοσύμφωνα προβλέπονταν συμφωνίες που επέβαλαν την αγορά ειδικού εξοπλισμού για τις επισκέψεις των γυναικών σε αυτά, όπως: ”τάσι λουτρού εν, λουτρομπόλιες δύο ” και ειδικά τσόκαρα παρόμοια σε σχήμα με εκείνα τα πανύψηλα zoccoli  των γυναικών της Βενετίας , οι οποίες τα φορούσαν για να μπορούν να διασχίσουν άνετα την πλατεία του Αγίου Μάρκου όταν πλημμύριζε .

4. Στη μέση του ανηφορικού δρόμου , δεξιά μας ,στην ίδια σειρά με τα τούρκικα λουτρά συναντάμε το κομψό στην πρόσοψή του κτίριο της τούρκικης βιβλιοθήκης. Απαραίτητο ίδρυμα για τους σπουδαστές του ισλαμικού ιεροσπουδαστήριου ( Μεντρεσές ) . Μετά τη βιβλιοθήκη ,ανεβαίνοντας στην ακρόπολη του Ασλάν τζαμιού , και αφού περάσουμε τη πύλη , συναντάμε δεξιά και αριστερά τα κτίρια του Μεντρεσέ . Από την αριστερή πλευρά είναι οι κατοικίες των σπουδαστών και του προσωπικού του ιεροσπουδαστήριου .Ολος ο χώρος της ακρόπολης μαζί με το τζαμί φθάνει τα 3 στρ. ,ενώ η άλλη ακρόπολη ,το Ιτς Καλέ , έχει έκταση 14 στρεμ.

5. Μπροστά μας μπαίνοντας στην πύλη αντικρίζουμε το Τζαμί του Ασλάν Πασά. Το τζαμί έχτισε το 1618 ο Ασλάν -Πασάς που ήταν διοικητής των Ιωαννίνων .Χτίστηκε σε ανάμνηση του θριάμβου της νίκης των Τούρκων και της συντριβής του κινήματος του Διονυσίου Φιλόσοφου ( και κατά τους Τούρκους Σκυλόσοφου ) το Σεπτέμβρη του 1611. Κατά την παράδοση ο Ασλάν -Πασάς , ως νικητής ανέβηκε στο κάστρο , έχοντας μαζί του τον πρωτομάστορα .Του έδειξε τη θέση που θέλει να χτίσει το τζαμί και ο πρωτομάστορας σαστισμένος από τη θέση σαν είδε το χάος του γκρεμού κάτω, αποκρίθηκε :

– Πασά μου ,δύσκολα να θεμελιώσεις τόσο μεγάλο κτίριο εδώ πάνω.

Λέγεται ότι τότε ο Ασλάν -Πασάς , έσυρε τον πρωτομάστορα ως την άκρη των βράχων προς τη λίμνη .Τον κράτησε  στην άκρη του γκρεμού με το ένα χέρι και με το άλλο τραβάει από τη βαθιά Τσέπη του καφτανιού, χούφτες φλουριά και τα ρίχνει μέσα στο χάος της λίμνης φωνάζοντας :

– Με τούτα γίνεται μάστορα , γίνεται ;

Ο πρωτομάστορας του αποκρίνεται τρομαγμένος :

– Πασά μου , έτσι που σκορπίζεις εσύ τα φλουριά , και στο αέρα θεμελιώνεται.

Στις αρχές του 1618 το τζαμί ήταν έτοιμο και στο τέλος της ίδιας χρονιάς αφού είχε τελειωμένο το έργο του ο Ασλάν – Πασάς πέθανε .Τον έθαψαν σε μεγαλοπρεπές μνημείο πίσω από το τζαμί στην νοτιοδυτική άκρη ,μαζί με την πασίνα , αφού τον ανακήρυξαν ‘’άγιο’’ κατά την Μουσουλμανική θρησκεία .Οι τάφοι αυτοί καταστράφηκαν από τους Ιταλούς και Γερμανούς στην περίοδο της Κατοχής το 1941-1944 για να πάρουν τις πέτρες ως οικοδομικό υλικό για τα πολυβολεία τους .

6. Απέναντι από τον Μεντρεσέ, δεξιά μας,  μετά την είσοδο στο Δημοτικό Μουσείο υπάρχει η Εστία . Κτίστηκε στο τέλος του 18^ου αι. Είναι κεντρικό σημείο της Σχολής και θυμίζει έντονα βυζαντινή εκκλησία .Αυτό είναι φυσικό , αφού πολλά στοιχεία της χριστιανικής μεσαιωνικής αρχιτεκτονικής αφομοιώθηκαν από τη μεταγενέστερη μουσουλμανική , ειδικότερα στους χώρους θρησκευτικού χαρακτήρα, άλλωστε και οι τεχνίτες αυτών των κτιρίων ήταν Ελληνες.

7. Δίπλα από την Εστία μία μικρή πόρτα οδηγεί στις υπόγειες φυλακές του Αλή και το συνεχόμενο με αυτές φυσικό σπήλαιο. Στα σκοτεινά του κελιά βασανίστηκαν και βρήκαν μαρτυρικό θάνατο πολλοί Ελληνες αγωνιστές. Το σπήλαιο δεν έχει αξιοποιηθεί μέχρι σήμερα ,αλλά γνωρίζουμε ότι ο φυσικός διάκοσμος από σταλακτίτες και σταλαγμίτες είναι ιδιαίτερα αξιόλογος .

8. Το τζαμί έχει μία κύρια αίθουσα σε σχήμα τετραγώνου με εμβαδόν 10 Χ 10 =100 τ.μ και ύψος 12 μέτρα στις 4 γωνιές σχηματίζονται 4 κόγχες και δίνουν στην αίθουσα σχήμα κυκλικό .Επάνω ακουμπάει σφαιρικός θόλος με θαυμάσια αραβουργήματα . Στο κέντρο του θόλου μέσα σε κύκλο είναι γραμμένα τα ονόματα των πρώτων χαλιφών και σουλτάνων του Ισλάμ. Στο κέντρο του θόλου κρέμονταν ,σε παλιότερες εποχές ,αλυσίδα που κρατούσε ένα σκαλιστό πολυέλαιο. Επίσης στις άκρες του θόλου δεξιά και αριστερά κρέμονταν και άλλες αλυσίδες  που έφεραν ασημένια καντήλια. Δεξιά της κόχης βρίσκεται ο άμβωνας ,στον οποίο ανέβαιναν με δώδεκα πέτρινα σκαλιά που ασφαλίζονταν με επιστέγασμα και στηθαίο γύρω τους .Στην κορυφή του άμβωνα κανένας  δεν επιτρέπονταν να ανεβεί και να πατήσει ,διότι θεωρούνταν ο θρόνος του θεού . Εκεί ήταν τοποθετημένο ένα χρυσοκέντητο μαξιλάρι . Στις γιορτές , οι μουσουλμάνοι ιεροκήρυκες ανέβαιναν και κήρυσσαν το λόγο του θεού μέχρι το 5^ο σκαλοπάτι,  που θεωρούνταν ο 5^ος ουρανός .Ο άμβωνας ερειπώθηκε στην Κατοχή και αργότερα οι αρμόδιες υπηρεσίες τον αναστήλωσαν .Στη δυτική πλευρά της αίθουσας, υπάρχει μικρή θύρα η οποία οδηγεί στον πύργο του τζαμιού ,στο μιναρέ. Στα χρόνια της λειτουργίας του ,ο μουεζίνης ( ο ιμάμης)  ένας καλλίφωνος μουσουλμάνος , που ορίζονταν για την προσευχή , σε ορισμένα διαστήματα της ημέρας ανέβαινε στον ψηλό εξώστη του μιναρέ, που ήταν  ασφαλισμένο με στηθαίο από ορθές πέτρες σφιγμένες με δύο σιδερένια στεφάνια και έδινε το σύνθημα ότι αρχίζει η προσευχή . Αυτό γινόταν μέχρι το 1924 που ζούσαν μουσουλμάνοι στα Γιάννενα ,δηλαδή πρίν την ανταλλαγή των πληθυσμών .

Στο δάπεδο της αίθουσας απλώνονταν τεράστιο πολύτιμο χαλί ,που πλένονταν μια φορά το χρόνο στα νερά της λίμνης από πενήντα εθελοντές- πιστούς που το σήκωναν και το κατέβαζαν από το λίθινη σκάλα που υπάρχει και τώρα και οδηγεί κοντά στη σπηλιά του Διον. Φιλόσοφου  .

Οι πιστοί που έρχονταν  να προσευχηθούν στο τζαμί , έπρεπε να πλένουν τα πόδια τους στη βρύση και στη γούρνα που έτρεχε νερό στην είσοδο του περίβολου .Επειτα , όταν έφθαναν στο διάδρομο έξω από την αίθουσα , έβγαζαν τα υποδήματά τους και τα έβαζαν μέσα στις εσωχές που και σήμερα σώζονται .

Η απελευθέρωση των Ιωαννίνων έγινε την 21^η Φεβρουαρίου  1913. Εως το 1924 το Ασλάν τζαμί λειτουργούσε ως μουσουλμανικός ναός των 7000 Τούρκων των Ιωαννίνων .Παράλληλα λειτουργούσαν άλλα 17 Τζαμιά στην πόλη και τα βράδια στις γιορτές του Ραμαζανιού ,οι μουεζίνηδες ανεβασμένοι στους εξώστες των μιναρέδων ανέπεμπαν την προσευχή τους στρέφοντας το σώμα τους προς τα 4 σημεία του ορίζοντα .Με την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1924 ,έφυγαν οι Τούρκοι και τα Τζαμιά έπαψαν να λειτουργούν και ο Δήμος Ιωαννιτών έκανε το τζαμί του Ασλάν – πασά Δημοτικό Μουσείο .

Όπως είναι γνωστό , στα χρόνια της Τουρκοκρατίας  , από τις αρχές του 18ου αι. και όλο το 19^ο αι. στην Ηπειρο ακμάζει η λαϊκή τέχνη :Υφαντική , κεντητική , χρυσοχοϊα, αργυροχοϊα, ξυλογλυπτική ,εικονογραφία. Κατεργάζονται το δέρμα , το μετάξι ,το λινάρι ,το μαλλί το βαμπάκι , το ξύλο, το μέταλλο .Τα προϊόντα αυτά έφθαναν στα μεγάλα κέντρα της Ευρώπης : Νεάπολη , Τεργέστη, Βενετία , Βιέννη .Στα καράβια φορτώνονταν και έφευγαν στην Ευρώπη  , κάπες, φλοκάτες, βελέντζες , κεντητές φορεσιές ,κλπ .

Ξακουστά εργαστήρια λαϊκής τέχνης υπήρχαν στο Συρράκο, και στους Καλαρρύτες ,στα χωριά του Ζαγορίου ,της Κόνιτσας , του Μετσόβου . Πλούσια εκθέματα όλων αυτών βλέπουμε στο μουσείο . Επίσης στο Δημ. Μουσείο βλέπουμε σε κορνίζες τρία Ισραηλιτικά χειρόγραφα προικοσύμφωνα και ένα χρυσόβουλο του Αντρόνικου Παλαιολόγου του αυτοκράτορα που αφορά τα Γιάννινα και εκδόθηκε το 1321.

Με την επανάσταση του 1821 καταστρέφονται τα χωριά Συρράκο και Καλλαρίτες και οι τεχνίτες φεύγουν πρόσφυγες . Τότε ιδρύεται στην Ιταλία ο ξακουστός  Καλαρριτινός οίκος Βούλγαρη .

Επίσης  στο Δημ .Μουσείο εκτίθεται ο πηλίκιο και το σπαθί του σκοτωμένου στο Δρίσκο Κερκυραίου ποιητή Λορέντζου Μαβίλη :  Το Φθινόπωρο του 1922 αρχίζει ο Βαλκανικός πόλεμος. Ο Μαβίλης θέλει να καταταγεί στο στρατό. Δεν τον δέχονται, γιατί είναι 53 ετών .Ομως την εθελοντική του κατάταξη στους Γαριβαλδινούς Ιταλούς εγκρίνει η Κυβέρνηση . Τον Νοέμβριο του 1928 στο Δρίσκο, στον τομέα της Αγίας Παρασκευής βρίσκεται το τάγμα του Μαβίλη .Το εχθρικό πυροβολικό χτυπάει τις θέσεις των Γαριβαλδινών από την Καστρίτσα και εκεί σκοτώνεται από ένα βόλι που πέρασε τα μάγουλά του  .

9. Απέναντί μας βρίσκεται η Ακρόπολη του Ιτς Καλέ . Πρίν μπούμε στην ακρόπολη υπάρχει η πλατεία του Κατσαντώνη όπου στις 6-4-1809 ( Μ. Παρασκευή ) οι δήμιοι τσάκισαν τα κόκκαλα του Κατσαντώνη με διαταγή του Αλή πασά. Επάνω από την καμάρα της πύλης του φρουρίου υπάρχουν εντοιχισμένα τα οικόσημα του κτήτορα του Κάστρου .Είναι τα δύο λιοντάρια του Αλή Πασά .Ανάμεσά τους ήταν και επιγραφή στην Αραβική , αλλά αφαιρέθηκε μετά το φόνο του Αλή . Τα δύο λιοντάρια ,ήταν σύμβολο δύναμης του Αλή , το οποίο του απενεμήθη από το σουλτάνο μετά τις σφαγές των Χριστιανών της Χειμάρας στα 1788.

Το εσωτερικό του φρουρίου έχει έκταση 14 στρ. Είναι γνωστό ότι ξαναχτίστηκε από τον Αλή ολόκληρο και επεκτάθηκε . Αριστερά , όπως μπαίνουμε , βλέπουμε τα κτίρια διαμονής των σωματοφυλάκων από τα χρόνια του Αλή ( πχ Ομέρ Βρυώνης, Ταχήρ Αμπάζης, Ελμάζ μπέης, Γκούρας , Καραϊσκάκης , Αντρούτσος, Διάκος, Ισκος , Παλάσκας).

Πέρα από το τούρκικο στρατιωτικό κτίριο και στο βάθος αριστερά φαίνεται το Φετιχιέ Τζαμί και είναι σίγουρα ένα ταπεινό και ασήμαντο κτίριο σε σχέση με το Ασλάν Τζαμί . Δύο είναι τα κτιριακά μνημεία του Ιτς Καλέ : Αριστερά στο βάθος το Φετιχιέ Τζαμί και δεξιά ο Πύργος του Δεσποτάτου της Ηπείρου. Το ένα μνημείο της Τουρκοκρατίας και το άλλο της Μεσαιωνικής Ιστορίας

Το πότε χτίστηκε το Φετιχιέ Τζαμί δεν είναι εξακριβωμένο .Σε κάθε περίπτωση όμως χτίστηκε με την επανάσταση του Διον. Σκυλόσοφου .Η ονομασία Φετιχιέ Τζαμί σημαίνει ‘’της κατάκτησης , του θριάμβου ‘’ .Όταν το 1795 ο Αλή πασάς έχτισε το σεράϊ του , πολύ κοντά στο τζαμί και δίπλα του τοποθέτησε τους οικογενειακούς τάφους και κράτησε το τζαμί για οικογενειακό ναό . Δίπλα στο Φετιχιέ Τζαμί , υπάρχει ο οικογενειακός τάφος του Αλή Πασά και πιο πέρα ως την άκρη των τειχών όπου βλέπουμε το Δημοτικό Περίπτερο ήταν το θρησκευτικό και πολιτικό κέντρο του Δεσποτάτου της Ηπείρου .Ηταν ο μητροπολιτικός  ναός του Μιχαήλ τον οποίο μάλλον είχε κατασκευάσει ο Μιχαήλ Αγγελος Δούκας , ο ιδρυτής του Δεσποτάτου της Ηπείρου (1204-1214). Στο προαύλιό του ήταν η κατοικία του Μητροπολίτη και συνέχεια το Βυζαντινό νεκροταφείο. Στα 1795 όταν έχτιζε ο Αλής πασάς το σεράϊ βρέθηκε και ο τάφος του Θωμά Πρελούμπου, του κυβερνήτη του κάστρου . Αυτή η απόσταση από το Φετιχιέ Τζαμί έως το Δημοτικό Περίπτερο ήταν ο σημαντικότερος χώρος του κάστρου για τις δύο ιστορικές περιόδους , αλλά σήμερα δεν σώζεται τίποτε .Ο μητροπολιτικός ναός του Δεσποτάτου της Ηπείρου ,προς τιμήν του Ταξιάρχου  Μιχαήλ ήταν μία μικρογραφία της Αγιά- Σοφιάς .Γνώρισε όλη τη  λαμπρότητα  και μεγαλοπρέπεια της βυζαντινής τελετουργίας , ιδιαίτερα τον τελευταίο αιώνα όταν τα Γιάννενα έγιναν η πρωτεύουσα του Δεσποτάτου .

Στα 1795 χτίζει ο Αλή πασάς τα σεράγια του ,αλλά σήμερα δεν σώζεται ούτε μία πέτρα .Τα εξαφάνισε ο χρόνος αλλά και η πυρκαγιά του 1870 που έβαλαν οι τούρκοι υπάλληλοι .Ενας άλλος λόγος ήταν οι κατά καιρούς  κρυφές και φανερές έρευνες για τους περίφημους θησαυρούς  του Αλή πασά .

Το 1788 ο Αλή πασάς έγινε κυρίαρχος των Ιωαννίνων . Με τις ραδιουργίες του αποσπά την εύνοια της Πύλης και γίνεται σύντομα ο κύριος μιας περιοχής από την Ακαρνανία και τον Ολυμπο , ως την Πελοπόννησο . Το σχέδιό του ήταν να δημιουργήσει ανεξάρτητο Ελληνοαλβανικό  κράτος .Η περίοδος της ηγεμονίας του Αλή ( 1788-1822 ) ,συμπίπτει με το αποκορύφωμα της οικονομικής και πνευματικής ακμής της πόλης ,έτσι και η ρήση  ”Γιάννενα πρώτα στ’  άρματα , στα γρόσια , και στα γράμματα ”.

Τα φιλόδοξα σχέδια του Αλή έγιναν γνωστά  στην Πύλη που κήρυξε τον Αλή ένοχο εσχάτης προδοσίας και ο Σουλτάνος έστειλε το 1822 τον Χουρσίτ πασά για να τον αποκεφαλίσει και μάλιστα τον αποκεφάλισε στο Νησί των Ιωαννίνων .

Εδώ στα υπόγεια του σεραγιού πιστεύονταν ότι κρύβονταν οι θησαυροί του Αλή .Αυτός ο θρύλος των θησαυρών στάθηκε η αιτία που ο σουλτάνος πήρε το κεφάλι του Χουρσίτ πασά στη Λάρισα . Κατηγορήθηκε πως βρήκε τους θησαυρούς του Αλή στα υπόγεια του παλατιού μετά το φόνο του Αλή και τους κράτησε .Αλλωστε και ο Αλής ,για τη σωτηρία του , πόνταρε στους θησαυρούς τους κρυμμένους στο σεράγι και φοβέριζε πως αν οι σουλτανικοί χτυπήσουν στο Ιτς Καλέ θα βάλει φωτιά στις μπαρουταποθήκες και θα ανατινάξει το Κάστρο με τους θησαυρούς .Όταν τον πολιορκούσαν στο Ιτς Καλέ είχε πεί στον άγρυπνο φύλακα του σεραγιού του Σελήμη Τσιάμη να κάθεται με ένα φανάρι στα χέρι δίπλα από σωρό μπαρούτι .

– Δεν θα φύγεις  από την αποθήκη του είπε, παρά μόνο όταν δείς το κομπολόϊ του Βεζύρη .

Οσο περίμενε την αμνηστία από την Πύλη ο Αλής μεταφέρθηκε με 12  έμπιστους και την Κυρά Βασιλική στο νησί .Μετά τον αποκεφαλισμό του το κομπολόϊ βρέθηκε στα χέρια του Χουρσίτ , άγνωστο πώς , ο οποίος το έδειξε στον Τσάμη και έτσι σώθηκε το κάστρο . Λέγεται ότι δόθηκε στον Τσάμη με τη βοήθεια της Κυρά Βασιλικής ,την οποία μετά το αποκεφαλισμό του Αλή την πήγαν στην Πόλη για να μαρτυρήσει για τους θησαυρούς του Αλή και από κεί εξόριστη στη Προύσα. Το 1830 ο Σουλτάνος την άφησε ελεύθερη . Γερασμένη και καταπονημένη επέστρεψε στο κτήμα της στην Θεσσαλία και μετά στο χωριό Κατοχή Μεσολογγίου .Ντυμένη στα Τούρκικα , αγνώριστη, γερασμένη, έπινε πολύ και πουλούσε τα κοσμήματα που έφερνε μαζί της. Το 1835 πέθανε στο Αιτωλικό του Μεσολογγίου .

10. Το πρώτο κτίσμα που βλέπουμε δίπλα σχεδόν από την εκκλησία των Αναργύρων είναι το χαρέμι  του Αλή πασά, ο γυναικωνίτης . Στο χαρέμι του ο Αλής είχε τριακόσιες γυναίκες όλων των φυλών : Χριστιανές , Οθωμανές, Αλβανές, Κιρκάσιες. Άλλες ήταν αγορασμένες και άλλες δώρα ισχυρών Μουσουλμάνων .Οι περισσότερες ήταν Χριστιανές από τα Γιάννενα , την Ηπειρο, την Αλβανία και τις περιοχής που εξουσίαζε ο Αλής. Άλλες εξήντα γυναίκες κρατούσε στο χαρέμι του στο Τεπελένι . Η αγαπημένη του γυναίκα όμως ήταν η Κυρά Βασιλική .Ακουμπούσε στα γόνατά της και το άγριο λιοντάρι γινόταν ήμερο αρνάκι .Οκτώ χρονών κοριτσάκι την πήρε από το Πλαίσιο των Φιλιατών, την έφερε στο χαρέμι και την  αγάπησε όσο καμιά άλλη γυναίκα στη ζωή του ,αλλά και η Βασιλική του έμεινε αφοσιωμένη ως το τέλος της ζωής του

Τα Γιάννενα στην εποχή του Αλή πασά

Μετά το θάνατο του πασά Καλού στα 1775 επικρατούσε αναρχία .Οι αντιμαχόμενες μερίδες των Τούρκων φεουδαρχών της πόλης σε διάστημα 13 ετών ανέβασαν στο πασαλίκι τέσσερες πασάδες .Το 1788 μπήκε στα Γιάννενα ο Αλής .Η προσωπικότητά  του ήταν αμφιλεγόμενη . Πολλά έχουν γραφτεί για τον ίδιο και το έργο του  άλλα υμνηστικά και άλλα επικριτικά .Τα είχε όλα : Εξυπνος, πανούργος , ραδιούργος, σκληρός , ακόλαστος και αιμοβόρος τύραννος .

Είναι σίγουρο όμως ότι χάρισε στο λαό των Ιωαννίνων το ευεργέτημα της τάξης και κάποια οικονομική άνθηση .Τα Γιάννενα πήραν την όψη μιας πρωτεύουσας και τα πλεονεκτήματα μιάς μεγάλης  αυλής ,όπου υπηρετούσαν χωρίς διάκριση φυλής ή θρησκείας, Τούρκοι ,Αλβανοί , Ελληνες. Στην εποχή του Αλή τα Γιάννενα έγιναν μία μεγάλη ελληνική πολιτεία , γιατί εδώ συγκεντρώθηκαν ελληνικές προσωπικότητες : Γιατροί , τεχνίτες, καπεταναίοι , εξέχοντες άνθρωποι της επιστήμης ,της τέχνης και των γραμμάτων .Ο πληθυσμός της έφθασε τις 40.000 .

Ηταν το κέντρο των μορφωμένων Ελλήνων, οι οποίοι  παρακολουθούν τις εξελίξεις στην Ευρώπη .Ξένοι περιηγητές επισκεπτόταν την Αυλή του Αλή , εντυπωσιάστηκαν να συζητούν μαζί του .Το κράτος του ήταν Ελληνικό .Οργανα του κράτους ήταν Ελληνες έως τα ανώτατα υπουργικά αξιώματα και η γλώσσα του κράτους η Ελληνική . Μόνο στην αλληλογραφία με την Υψηλή Πύλη χρησιμοποιούσαν την Τουρκική .Και το Κυβερνητικό επιτελείο αποτελούνταν από  Ελληνες .Οι υπουργοί , οι γραμματικοί του , οι οικονομολόγοι , οι στρατιωτικοί και οι σοφοί , ήταν όλοι Ελληνες : Ο Αλέξης Νούτσος ήταν  ”άρχων λογοθέτης ” , δηλαδή  Πρωθυπουργός θα λέγαμε .

Ο Κώστας Γραμματικός από την Κόνιτσα και ο Μάνθος Οικονόμου από το Κουκούλι, ήταν οι υψηλά ιστάμενοι στη Διοίκηση του Αλή .

Οι στρατιωτικοί του σύμβουλοι και αρχηγοί του στρατού : Ο  Ανδρούτσος, ο Καραϊσκάκης , ο Διάκος.

Και άνθρωποι των γραμμάτων και της επιστήμης : Ο Ψαλίδας, ο Κωλέττης, ο Βηλαράς.

Η αυλή του Αλή ήταν πόλος έλξης όχι μόνο για τα ανήσυχα πνεύματα της εποχής αλλά και για τους μελλοντικούς στρατιωτικούς ηγέτες της επαναστατημένης Ελλάδας .

Μεγάλο προτέρημα του Αλή ήταν οι θρησκευτικές του ιδέες. Ηταν ανεξίθρησκος, πράγμα που τον απάλλασσε από κάθε είδος φανατισμό . Με το που κατέλαβε την εξουσία πάταξε την ληστοκρατία της υπαίθρου και επέβαλε την τάξη . Αποτέλεσμα αυτού ήταν η άνθιση του εμπορίου ,η καλλιέργεια της γής ,η εκτέλεση πλήθους παραγωγικών και πολιτιστικών έργων . Οι ξένοι περιηγητές ερχόμενοι στο κράτος του Αλή ενθουσιάζονταν από την τάξη και την ασφάλεια στους εμπορικούς δρόμους , αλλά και από τα οικοδομήματα που έβλεπαν : Δρόμοι κατασκευάζονται ( με βαριές αγγαρείες ) γεφύρια, υδραγωγεία , βρύσες, κάστρα, στρατιωτικοί σταθμοί , πανδοχεία.

Η ταχυδρομική υπηρεσία στο κράτος του ήταν άρτια αν σκεφτεί κανείς ότι από τα Γιάννενα στην Κων/λη οι ειδήσεις πήγαιναν και έρχονταν σε 5 ημέρες .Στα Γιάννενα η αστυνομική επιτήρηση και οι περίπολοι ήταν οργανωμένες κατά τα Ευρωπαϊκά πρότυπα.  Ο Λόρδος Βύρων έγραφε από τα Γιάννενα γράμμα στο Λονδίνο, λέγοντας ότι ”είναι μεγαλύτερη η ασφάλεια στο κράτος του Αλή , από ό,τι στους δρόμους του Λονδίνου ”. Ανέπτυξε επίσης μεγάλη πολιτική εξωτερική δράση . Εβλεπε την πτώση της τουρκικής αυτοκρατορίας και ήθελε την εδραίωση του δικού του κράτους .Ηρθε σε επαφές με ευρωπαϊκές δυνάμεις και από τον Μέτερνιχ είχε ζητήσει ”σχέδιο Συντάγματος”, μάλιστα όταν ο Μ. Ναπολέων μεσουρανούσε διατηρούσε αλληλογραφία μαζί του .

Όμως και οι πόλεμοι για να καταπνίξει κάθε φωνή διαμαρτυρίας ήταν το μέλημά του .Οι Σουλιώτες ,εναντίον των οποίων εξεστράτευσε τρείς  φορές υπέφεραν και τελικά τους κατατρόπωσε με δόλιο τρόπο αφού οι γυναίκες του έσυραν το χορό του Ζαλόγγου και ανατινάχθηκε το  Κούγκι. Στην επεκτατική πολιτική του Αλή μπορούμε να περιλάβουμε και δύο ακόμη ιστορικά γεγονότα :

α) Τη σύγκρουση μεταξύ Γάλλων και Αλή στην Νικόπολη της Πρέβεζας τον Οκτώβρη του 1798 και τη σφαγή που ακολούθησε των αιχμαλώτων Γάλλων και Ελλήνων και την πυρπόληση της Πρέβεζας.

β) Την αγορά της Πάργας από τον Αλή ,την οποία πούλησαν οι  Αγγλοι αντί 150.000 φράγκων τον Απρίλιο του 1819 .

Κατά την τουρκοκρατία μητρική γλώσσα των Τούρκων της πόλης ήταν η Ελληνική και επίσημη γλώσσα των Αρχών μέχρι το 1868 ήταν η Ελληνική .

Η παράδοση εμπορικών σχέσεων που είχαν οι Γιαννιώτες από την εποχή του Δεσποτάτου της Ηπείρου με την Βενετία και γενικά τη Δύση δεν καταργήθηκαν με την κατάκτησή τους από τους Τούρκους ( παράδοση στον Σινάν Πασά ) λόγω των προνομίων .Οι εμπορικές σχέσεις αναπτύχθηκαν και επεκτάθηκαν προς και προς Τεργέστη ,Γένοβα, Λιβόρνο , Αυστρία , Γαλλία , Ρωσία . Μετέφεραν στα εμπορικά κέντρα της Ευρώπης ξυλεία για τα κουπιά στα κάτεργα , κηρί , μαλλιά , δέρματα κατεργασμένα ,γούνες ,κάπες .Η άνθιση και η εμπορική ανάπτυξη είχαν σαν συνέπεια να αναπτυχθούν μια σειρά βιοτεχνίες πολυάνθρωπες όπως γουνοποιίας, βυρσοδεψίας, χρυσοχοϊας, κεντητικής , αγγειοπλαστικής τσαρουχοποιίας .Ο γάλλος εμπορικός πράκτορας στη Σαγιάδα το 1702 παραβάλλει τη ζωή των Ιωαννίνων με εκείνη της Μασσαλίας .

Οι συντεχνίες οι οποίες βοήθησαν πολύ στην εμπορική ,οικονομική και κατ’ επέκταση πνευματική ανάπτυξη είχαν ιδιαίτερο τρόπο οργάνωσης .Οι βαθμίδες της ιεραρχίας ήταν : Πρωτομάστορας, Μάστορας, Κάλφας, και Τσιράκι. Ο παραβάτης των συντεχνιακών κανόνων τιμωρούνταν με πρόστιμο και τέλος με αφορισμό από το εκκλησιαστικό συμβούλιο εάν δεν υπάκουε στην ποινή . Στη Γ.Σ λύνονταν όλα τα προβλήματα που αφορούσαν τη συντεχνία και τα μέλη της ,ο προσδιορισμός του ημερομισθίου , οι σχέσεις επαγγελματικής συμπεριφοράς με άλλα ισνάφια ,η κοινωνική πρόνοια , η περίθαλψη .Όταν ο Κάλφας ήθελε να ανοίξει δικό του μαγαζί έπρεπε να πάρει την άδεια από τον Πρωτομάστορα και ύστερα από απόφαση του συμβουλίου της συντεχνίας και αφού πλήρωνε στο ισνάφι το λεγόμενο ”τεστήρι ” ( 5-10 χρυσές λίρες) . Η συντεχνία είχε μία ετήσια γιορτή και πανηγύριζε στην εκκλησία του αγίου που είχε ως προστάτη της

H λίμνη και η  Κυρά Φροσύνη

Η Φροσύνη , ανεψιά του Δεσπότη της Λάρισας  Γαβριήλ Γκάγκα , μητέρα δύο παιδιών , ήταν γυναίκα του Γιαννιώτη μεγαλέμπορου Δημήτρη Βασιλείου . Πλούσια, όμορφη , χειραφετημένη γυναίκα της μεγαλοαστικής ζωής, κρατούσε ανοιχτό το σαλόνι της στα Γιάννενα. Δέχονταν ντόπιους και ξένους .Εκανε συγκεντρώσεις και δεξιώσεις και προκαλούσε την οργή των συντηρητικών νοικοκυραίων .

Ανάμεσα στους θαυμαστές της και ο γιός του Αλή πασά , ο Μουχτάρ ,που την αγάπησε  παράφορα και γρήγορα έγινε ερωμένη του. Η ελεύθερη ζωή της ερέθιζε τόσο την κοινωνία όσο και την οικογένεια του Μουχτάρ  .Η γυναίκα του παραπονέθηκε στον πεθερό της τον Αλή ,όταν είδε στο χέρι της το δαχτυλίδι με το ρουμπίνι και τα μαργαριτάρια που χάρισε ο πατέρας της Ιμπραήμ πασάς του Μπερατιού στον γαμπρό του και άντρα της Μουχτάρ και αυτός ως τιμητής  και προστάτης της κοινωνίας ένα βράδυ του 1801 διέταξε τους Τούρκους αστυνόμους οι οποίοι όρμησαν στα Γιαννιώτικα και Τούρκικα σπίτια και άρπαξαν 17 γυναίκες και την Κυρά -Φροσύνη και τις έριξαν στις φυλακές του Κάστρου . Μια νύχτα τις κατέβασαν στη λίμνη  , τις έβαλαν στη βάρκα , τις έκλεισαν σε δερμάτινα σακκιά με πέτρες και τις έπνιξαν στα νερά . Τα πτώματά τους ξεβράστηκαν στην περιοχή  ανάμεσα από το Στρούνι και το Πέραμα και οι συγγενείς και φίλοι τους χωρίς τελετουργίες έθαψαν τα σώματά τους στην απόμερη εκκλησία των Αγίων Αναργύρων στο Στρούνι . Μέχρι και σήμερα ο λαός τραγουδάει την ομορφιά της Κυρά –Φροσύνης και τον άδικο θάνατό της .Δεν ξέρουμε καμία άλλη Ελληνίδα των χρόνων της Τουρκοκρατίας να έγινε θρύλος στο στόμα του λαού, όσο αυτή η γυναίκα και ας μην έκανε καμία γενναία  πράξη : Δεν πολέμησε σαν η Δέσπω ”με νύφες και μ’ αγγόνια ” ,δεν ήταν ακόμη μήτε Κυρά -Βασιλική που ημέρευε  τον Αλή .Την έκανε όμως ο λαός θρύλο για την πολύ αγάπη της και για το δραματικό της τέλος.

ΙΙ.  ΠΕΡΙΗΓΗΣΗ ΣΤΟ ΖΑΓΟΡΙ

Το Ζαγόρι είναι μια μοναδική φύση και ένας τοπικός πολιτισμός , μια ζωντανή ιστορία, μια αρχιτεκτονική πέτρας και ένα σπάνιος κόσμος φυτών και ζώων .

Η λέξη Ζαγόρι είναι σλαβικής προέλευσης δόθηκε τον 6^ο αι και προέρχεται από την πρόθεση Za ( πίσω ) και την αιτιατική του ουσιαστικού gora ( βουνό ) . Ζαγόρι , λοιπόν, σημαίνει περιοχή πίσω από το βουνό ,για την ακρίβεια πίσω από το Μιτσικέλι . Αλλοι υποστηρίζουν ότι προέρχεται από τη λέξη Ζα και όρη και σημαίνει πολλά βουνά ( κατ΄ αναλογία με το ζάπλουτος ) .

Το φαράγγι του Βήκου από τα  μεγαλύτερα στον κόσμο με πλάτος που κυμαίνεται από 400 ώς 2.000μ , μήκος περίπου 20 χιλ. και βάθος ως τα 1.000μ

Η περιοχή έχει πλούσια πανίδα και χλωρίδα : Πάνω από 100 είδη πτηνών , 25 θηλαστικών και 1.800 είδη φυτών .Πολλά από αυτά είναι είτε σπάνια είτε απαντώνται μόνο στην περιοχή αυτή .Μερικά από αυτά είναι ο γυπαετός , ο χρυσαετός, το όρνιο, η αρκούδα , ο λύγκας , το ζαρκάδι , το αγριόγιδο κλπ .

Από τον Βίκο και τα γύρω χωριά ( Καπέσοβο, Κουκούλι , Πάπιγκο , Φραγκάδες Σκαμνέλι) καταγόταν οι βικόγιατροι του Ζαγορίου ,ονομαστοί πρακτικοί γιατροί που γιάτρευαν ανθρώπους και ζώα με δεκάδες φαρμακευτικά φυτά και βότανα της χλωρίδας του φαραγγιού .Η φήμη τους τον 18^ο και 19^ο αι. είχε απλωθεί σε όλες τις Βαλκανικές χώρες και στη Μ. Ασία . Εφτασαν να κατέχουν σημαντικά αξιώματα ως ιατρικοί σύμβουλοι των σουλτάνων , όπως ο καταγόμενος από το Καπέσοβο Πασχάλογλου ,που χρημάτισε όχι μόνο γιατρός αλλά και μυστικοσύμβουλος των σουλτάνων Αβδούλ Χαμίτ Α΄, Σουλεϊμάν του Γ΄ Μουσταφά Δ και Μαχμούτ Β’. Την εποχή που στην Ελλάδα των 900.000 κατοίκων (1841) υπήρχαν 90 μόνο επιστήμονες γιατροί , τους δόθηκε η δυνατότητα να πάρουν άδεια άσκησης της ιατρικής , μετά την εξάμηνη φοίτηση στην Ιατρική Σχολή . Λέγεται επίσης ότι δύο βικόγιατροι , ο Πανταζής Εξάρχου και ο Ζώνιας, γιάτρεψαν τις πληγές των αρρώστων με μούχλα ,πολλά χρόνια πρίν ο Φλέμιγκ ανακοινώσει τις θαυματουργές ιδιότητες της μούχλας στη σύνθεση της πενικιλίνης .

Το Ζαγόρι Χωρίζεται σε τρείς περιοχές στο δυτικό, κεντρικό , και το ανατολικό ή βλαχοζάγορο .Σ΄ αυτή την περιοχή είναι χτισμένα 40 χωριά .

Οι οικισμοί του Ζαγορίου έχουν χαρακτήρα αμυντικό , πυκνή δόμηση , με υψηλούς μαντρότοιχους γύρω από τα σπίτια και κλειστές ξύλινες αυλόπορτες. Ενδεικτικό του αμυντικού χαρακτήρα είναι το γεγονός ότι τα σπίτια έχουν ανοίγματα μόνο στον όροφο, ενώ στο ισόγειο έχουν πολεμίστρες .Στην τοιχοποιία κυριαρχεί η καλοδουλεμένη πέτρα και έτσι τα οικοδομήματα βρίσκονται σε απόλυτη αρμονία με το φυσικό περιβάλλον .

Οι οικισμοί αυτοί οργανώνονται γύρω από το κέντρο , το λεγόμενοι μεσοχώρι, στο οποίο υπάρχει ένας πλάτανος και γύρω από αυτόν συνήθως υπάρχουν το σχολείο, η εκκλησία , τα καφενεία , η βρύση .Γύρω από το μεσοχώρι αναπτύσσονται τα σπίτια και είναι κατανεμημένα σε γειτονιές ( μαχαλάδες ) που συνδέονται με τα λιθόστρωτα καλντερίμια.

Η περιοχή έγινε γνωστή για τον πολιτισμό που αναπτύχθηκε ιδίως τον 17^ο -18^ο και 19^ο αιώνα .Έναν ιδιότυπο αστικό πολιτισμό που αναπτύχθηκε σ’ αυτή από το 1600- 1820 σε μια εποχή που το Ελληνικό έθνος βρισκόταν σε βαριά καταπίεση από τον Οθωμανό κατακτητή .Εναν πολιτισμό που εκδηλώθηκε σε όλες τις εκδηλώσεις της ζωής και άφησε τα ίχνη του στο δομημένο περιβάλλον.

Τρία είναι τα βασικά στοιχεία που οδήγησαν στην ανάπτυξη αυτού του πολιτισμού:

1) Η αυτοτέλεια και αυτοδιοίκηση που είχε το Ζαγόρι από την βυζαντινή εποχή και που επεκτάθηκε με τα προνόμια που απέσπασαν οι Ζαγορίσιοι από τους τούρκους ,

2) Η απαγόρευση να μπαίνουν χωρίς  άδεια στο Ζαγόρι Τούρκοι και

3) Ο θεσμός του ταξιδιού. Τα δύο πρώτα δημιούργησαν τις προϋποθέσεις στο χώρο για να δεχτεί τα αποτελέσματα του τρίτου στοιχείου , του θεσμού του ταξιδιού .

Οι ρίζες του θεσμού του ταξιδιού βρίσκονται στο Βοϊνίκο . Boϊνίκο ονομαζόταν η συμφωνία που έκαναν οι Ζαγορίσιοι με τον Σινάν -Πασά το 1430 μ.Χ καθώς και το σύνολο των χωριών που υπαγόταν σε αυτή τη συμφωνία .Ο όρος βοϊνίκο προέρχεται από την τουρκική λέξη βοϊνάκ ,που σημαίνει ιπποκόμος . Βοϊνίκηδες λεγόταν οι Ζαγορίσιοι που ξενιτεύονταν για να υπηρετήσουν στον τουρκικό στρατό ως ιπποκόμοι .

Ηταν θα λέγαμε το αντάλλαγμα των Ζαγορισίων προς τους Τούρκους για τα προνόμια που τους απέσπασαν .Ορισμένος αριθμός ανδρών κάθε χωριού , κάθε χρόνο , υπηρετούσε στους σουλτανικούς στάβλους .Με την υπηρεσία τους αυτή οι Ζαγορίσιοι δημιούργησαν ιδιαίτερες σχέσεις με τους Τούρκους άρχοντες. Μετά την αποστράτευσή τους κατάφεραν να πάρουν θέσεις κλειδιά στην Οθωμανική αυτοκρατορία δραγουμάνοι, ηγεμόνες στις παραδουνάβιες ηγεμονίες , μυστικοσύμβουλοι και γιατροί του χαρεμιού . Αλλοι ξανοίχτηκαν στο εμπόριο και στις επιχειρήσεις στη Μολδαβία ,Βλαχία ,Σερβία , Μ. Ασία , Ρωσία, Ρουμανία , Σερβία ,  Αίγυπτο μέχρι την Αβησσυνία και την Ιαπωνία βρίσκουμε Ζαγορίσιους. Διέπρεψαν ως τραπεζίτες ,έμποροι, δάσκαλοι, γιατροί , διπλωμάτες κλπ

Σχεδόν όλοι προκόβουν και γυρίζουν στο χωριό τους πλούσιοι. Ο θεσμός του ταξιδιού γενικεύεται .Κάθε σπίτι έχει τουλάχιστον έναν άντρα στα  ξένα .Η γεωργία και η κτηνοτροφία έρχονται σε δεύτερη μοίρα .Δημιουργείται έτσι ένας αστικός πολιτισμός σε ορεινό και αγροτικό τοπίο. Τα χωριά πλέον αποτελούν θα λέγαμε κέντρα παραθερισμού για τους Ζαγορίσιους ,που γυρνάνε για λίγο καιρό στο χωριό τους και ξαναφεύγουν.

Οι Ζαγορίσιοι πρώτοι στην Ελλάδα αρχίζουν να φοράνε τα φράγκικα -τα ευρωπαϊκά ρούχα – σε σημείο που σήμερα να τα θεωρούμε σαν την παραδοσιακή στολή των Ζαγορισίων .Όμως και οι γυναίκες δεν πήγαιναν πίσω. ”Η μόδα από την Ευρώπη περνούσε πρώτα από το Ζαγόρι και μετά πήγαινε στην Αθήνα” όπως έλεγαν , ενώ τα μεταξωτά υφάσματα και τα χρυσαφικά ήταν πεδίο ανταγωνισμού μεταξύ των γυναικών.

Συσσωρεύτηκαν έτσι στα χωριά μεγάλα κεφάλαια. Ο πλούτος μετριέται με τα φορτηγά ζώα που φέρνει μαζί του ο ξενιτεμένος .Οσο περισσότερα μουλάρια , τόσο περισσότερο ήταν τα καζάντιο.

Αρχιζαν να χτίζονται καινούργια και μεγαλύτερα σπίτια , δίπατα και τρίπατα , στολισμένα με τοιχογραφίες , ζωγραφιστά και σκαλιστά ταβάνια , ακόμη και με ζωγραφιστά πατώματα .Καθιερώνεται ο θεσμός των δωρεών. Εκκλησίες , γεφύρια , βρύσες ,καλντερίμια κατασκευάζονται με δωρεές των πλουσίων .Δεν λείπουν και οι προικοδοσίες των άπορων κοριτσιών  .

Δημιουργείται ένα πρωτότυπο οικογενειακό και εθιμικό δίκαιο με έμφαση στην προστασία των άπορων οικογενειών , των ορφανών και της οικογενειακής περιουσίας .

Ολες οι συναλλαγές μεταξύ τους γίνονται γραπτά και υπογράφονται από τους πιο σημαίνοντες χωριανούς. Οι οποιεσδήποτε διαφορές λύνονται από τους Προεστώτες ή από τον Γενικό Προεστώτα του Ζαγορίου ,σε καμία δε περίπτωση δεν ανακατεύουν τους Τούρκους .

Αναπτύσσεται μια θαυμάσια παιδεία με τάση στις σπουδές στα πανεπιστήμια της περιοχής .Όλα τα χωριά έχουν τουλάχιστον από ένα σχολείο ενώ στα περισσότερα υπάρχουν από δύο . Ζαγορίσιοι δάσκαλοι όπως ο Νεόφυτος Δούκας , ο Μεθόδιος Ανθρακίτης και πολλοί άλλοι μεταδίδουν  τις γνώσεις τους σε όλο τον ελληνισμό . Η οργάνωση της παιδείας έγινε σύμφωνα με τα δυτικά πρότυπα .Αξιόλογο είναι το γεγονός ότι η  παιδεία δεν περιορίσθηκε μόνο στους άνδρες , αλλά επεκτάθηκε και στις γυναίκες . Ενδεικτικό είναι ότι το 1846 ιδρύθηκε στο Μονοδένδρι το πρώτο Παρθεναγωγείο.

Ειδικό σώμα ντόπιων οδοφυλάκων , που τους προσλαμβάνουν οι τοπικές αρχές , εξασφαλίζει την τάξη και την ασφάλεια στην περιοχή . Η διοίκηση των χωριών γίνεται από τους Προεστώτες που εκλέγονται από τους άντρες χωριανούς , ενώ όλη την περιοχή του Ζαγορίου την εκπροσωπεί ο Βεκύλης του Ζαγορίου ή Γενικός Προεστώτας ή Ζαγόρ-Κοτσάμπασης , ο οποίος έχει μεγάλη πολιτική δύναμη και ισχυρή επιρροή στους τούρκους πασάδες .Αυτή εξάλλου η επιρροή των Ζαγορισίων προς τους Τούρκους άρχοντες και σουλτάνους ανέβασε στο πασαλίκι των Γιαννίνων τον περιβόητο Αλή Πασά .

Κατά καιρούς προσπάθησαν αρκετοί πασάδες να καταργήσουν τα προνόμια του Ζαγορίου ,όμως , πάντα η επιρροή των τελευταίων προς τους εκάστοτε σουλτάνους ήταν ισχυρή ,με αποτέλεσμα να σωθούν τα προνόμια και οι πασάδες να έχουν κυρώσεις.

Με την πάροδο του χρόνου το ”Βοϊνίκο ” αντικαταστάθηκε με χρηματικό ποσό , ενώ οι φόροι αυξάνονταν .Πολλές φορές οι κοινότητες βρέθηκαν σε δύσκολη θέση και αναγκάστηκαν να δανειστούν ,κυρίως από αρβανίτες μπέηδες , για να ανταποκριθούν στις φορολογικές απαιτήσεις των Τούρκων . Και φυσικά οι δανειστές έκαναν τη ζωή δύσκολη στις κοινότητες .

Όλα αυτά όμως μέχρι το 1868 , οπότε και καταργούνται τα προνόμια. Οι Τούρκοι εγκαθίστανται στο Ζαγόρι και ληστές λυμαίνονται την περιοχή . Πολλές οικογένειες , πάνω από 600 , αναγκάζονται να φύγουν. Η κατάσταση αυτή κράτησε έως το 1913 που απελευθερώθηκαν από τους τούρκους τα Γιάννενα . Οι πολιτικές ανακατατάξεις του αιώνα μας, ιδίως στα ανατολικά κράτη , οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι και ο εμφύλιος δίνουν το τελειωτικό χτύπημα στο Ζαγόρι .

Στον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο ο πληθυσμός του Ζαγορίου αγωνίστηκε ενάντια στην Ιταλική εισβολή .Ιδιαίτερα σημαντική ήταν η συμβολή των γυναικών , που μετέφεραν στην πλάτη τους πυρομαχικά , εφόδια και τραυματίες κάτω από τις πιο δύσκολες συνθήκες .Aργότερα πολλά χωριά θα πυρποληθούν από τους Γερμανούς επειδή προσέφεραν βοήθεια στους αντάρτες .

Γεφύρια του Ζαγορίου

Δεκάδες γεφύρια , τα περισσότερα από οποιοδήποτε άλλο μέρος της χώρας Κατασκευάστηκαν τον 18^ο και 19^ο αιώνα .Υπάρχουν περισσότερα από 60 γεφύρια σήμερα στο Ζαγόρι . Εγιναν από ντόπιους τεχνίτες για να εξυπηρετούνται οι ανάγκες των καραβανιών – των Κυρατζήδων -που πήγαιναν  με προορισμούς τη Βιέννη , Βουκουρέστι .Πρόκειται για μικρά αριστουργήματα , ριζωμένα στα βράχια ,που εντυπωσιάζουν τον επισκέπτη με την κομψή μορφή και την τέλεια κατασκευή τους .Η περιοχή του Ζαγορίου έχει ανώμαλο έδαφος και πολλά ποτάμια , τα οποία ήταν ξερά  το καλοκαίρι και το χειμώνα ήταν πολύ άγρια και ορμητικά . Χρειάστηκαν λοιπόν τα γεφύρια για να συνδέσουν οι κάτοικοι τους μαχαλάδες ενός οικισμού μεταξύ τους και παράλληλα τον οικισμό με τους τόπους δουλειάς τους και τους άλλους οικισμούς . Αργότερα με την αύξηση του εμπορίου έγιναν ακόμη πιο αναγκαία γιατί από αυτά περνούσαν τα εμπορικά καραβάνια προς την κεντρική Ευρώπη .Χτίζονταν με την χρηματοδότηση πλουσίων κατοίκων που έδιναν το όνομά τους σε αυτά . Είναι μονότοξα ή πολύτοξα .Σε ορισμένα γεφύρια πρόσθεταν και κουδούνι , που προειδοποιούσε τους διαβάτες για τους ισχυρούς ανέμους στη ράχη του γεφυριού .Η κατασκευή τους απαιτούσε μεγάλη δεξιοτεχνία και ήταν έργο εξειδικευμένων μαστόρων από την ευρύτερη περιοχή , των κιοπρουλήδων ( από την τουρκική λέξη κιοπρού =γεφύρι ) . Οι τεχνίτες αυτοί ζούσαν για μεγάλα χρονικά διαστήματα μακριά από τα σπίτια τους και κληροδοτούσαν την τέχνη τους στους απογόνους τους .Το μείγμα που χρησιμοποιούνταν για το στερέωση των υλικών ήταν μείγμα από ασβέστη, τριμμένο κεραμίδι , ελαφρόπετρα και μερικές φορές ασπράδι αβγού .

Βίτσα

Ανάμεσα στο Μονοδένδρι και την Ανω Βίτσα , στη θέση Γενίτσαρη , βρίσκεται ο αρχαιολογικός χώρος της Βίτσας .Η αρχαιολογική σκαπάνη αποκάλυψε , από το 1965 έως το 1975 , μικρό κτηνοτροφικό οικισμό , ο οποίος ανάγεται από τους Γεωμετρικούς ( 9^ος αι. πχ) έως και τους κλασικούς χρόνους ( τέλη του 4^ου αι. πχ ) και δύο νεκροταφεία ,το νότιο ( όπου βρέθηκαν 151 τάφοι) και το βόρειο ( 26 τάφοι ).

Στον οικισμό έχουν εντοπιστεί σπίτια των Γεωμετρικών χρόνων ( καμπύλα ) και των Κλασσικών χρόνων ( τετράγωνα ή ορθογώνια , με εστίες στο εσωτερικό τους ). Στο νεκροταφείο ανασκάφηκαν τάφοι των ίδιων εποχών ( κιβωτιόσχημοι , λάκκοι  και λιθοσωροί ) μέσα στους οποίους βρέθηκαν όπλα , κοσμήματα και χάλκινα σκεύη .

Η Βίτσα ήταν και παραμένει ένα από τα πολυπληθέστερα , τα πιο γραφικά χωριά του Ζαγορίου .Είναι κτισμένη σε υψόμετρο 960 μ. και απέχει 37 χιλ. από τα Ιωάννινα .Το όνομά της προέρχεται από το σλαβικό pezati ( τρέχω, ρέω ) και την κατάληξη ica .Στην περιοχή υπήρχε ανθρώπινη εγκατάσταση ήδη από τον 9^ο -4^ο αι. π.Χ .

Πλήθος καλοχτισμένων σπιτιών με παραδοσιακό ύφος , το θαυμάσιο μεσοχώρι, τα όμορφα καλντερίμια και αρκετά καλοδιατηρημένα αρχοντιά πλουσίων εμπόρων του 190υ αι δίνουν στη Βίτσα ξεχωριστή γοητεία και μαρτυρούν την περίοδο ακμής τους. Ξεχωρίζουν τα αρχοντικά Βελογιάννη (κάηκε το 1943 από τους Ιταλούς ) , Βασδέκη και Σκεύη . Εντυπωσιακή είναι η Βριζοπούλειος Σχολή , η οποία ιδρύθηκε από τον Φίλιππο Βριζόπουλο .

Εδώ βρίσκεται ο ναός Κοίμησης της Θεοτόκου που αρχικά ήταν μοναστήρι  και το 1554 μετατράπηκε σε ενοριακό ναό , ο ναός Αγιου Νικολάου ( 1619 ) με ωραίο ξυλόγλυπτο τέμπλο , των Ταξιαρχών ( 1607) ,με μεγάλο αιωνόβιο πλάτανο στην αυλή , και των Αγίων Πάντων .Ανάμεσα στη Βίτσα και το Μονοδένδρι βρίσκεται η Μονή Προφήτη Ηλία Βίτσας που έχει κηρυχθεί ιστορικό διατηρητέο μνημείο .Κτίστηκε το 1632 στη θέση του παλαιού ομώνυμου μοναστηριού , το οποίο προϋπήρχε πριν από το 1400 .Η μονή ήταν από τις πλουσιότερες της περιοχής και γι΄ αυτό λεηλατήθηκε κατ΄ επανάληψη επί Τουρκοκρατίας .Παρά τις λεηλασίες διέθετε αρκετά ποσά για κοινωφελή έργα στην περιοχή .Στη μονή έμαθαν τα πρώτα γράμματα οι Μάρκος Μπότσαρης και  Γεώργιος Γεννάδιος .

Μονοδένδρι

Το Μονοδένδρι μαζί με το Πάπιγκο συγκεντρώνουν το μεγαλύτερο αριθμό επισκεπτών στα Ζαγοροχώρια .Βρίσκεται υψόμετρο 1.060 μ. Το χωριό οφείλει το όνομά του στο επίθετο ”μονό ” ( μοναδικό ) και στο ουσιαστικό ‘‘δεντρί ” . Μέχρι το 1753 αποτελούσε μαζί με τη Βίτσα μια μεγάλη κοινότητα με τρείς μαχαλάδες .Κερδίζει τον επισκέπτη αμέσως .Τα πετρόκτιστα σπίτια , τα αρχοντικά , τα καλντερίμια , οι όμορφοι ναοί , το περίφημο κτήριο της Ριζαρείου Σχολής ( με πελεκητή πέτρα ) και το σπίτι των αδελφών Ριζάρη ( όπου σήμερα στεγάζεται το δημοτικό σχολείο ) δίνουν στο Μονοδένδρι έντονο παραδοσιακό χρώμα και ιδιαίτερη γοητεία.

Στο κέντρο του χωριού ,κοντά στην πανέμορφη πλατεία βρίσκεται ο ναός του Αγίου Αθανασίου ( 1804 ), τρίκλιτη βασιλική με εξαιρετικό ξυλόγλυπτο τέμπλο και δεσποτικές εικόνες ζωγραφισμένες από Ρώσους αγιογράφους κατά τις αρχές του 19 ου αι.

Πόλο έλξης αρκετών πολιτιστικών δραστηριοτήτων και περιοδικών εκθέσεων στο χωριό αποτελεί το Ριζάρειο Εκθεσιακό Κέντρο .Ανάλογη συμβολή στην πνευματική ζωή του χωριού -ιδιαίτερα το καλοκαίρι – έχει και το υπαίθριο θέατρο (1993).

Ονομαστό πολύ πέρα από το Ζαγόρι είναι το Ριζάρειο Εκθεσιακό Κέντρο, το οποίο διαθέτει εκθετήριο και πωλητήριο παραδοσιακών κεντημάτων και υφαντών , έργα μαθητριών της Ριζαρείου Σχολής.

Στεγάζεται σε ένα από τα ωραιότερα και επιβλητικότερα παλιά αρχοντικά του Ζαγορίου . Στο κέντρο αυτό παρουσιάζονται συνεχώς υψηλού επιπέδου εκθέσεις ασπρόμαυρων φωτογραφιών ( Η Ελλάδα του μόχθου ) , Ελλήνων και ξένων καλλιτεχνών ( Μποασονά ) καθώς και ανώνυμων δημιουργών .Οι εκθέσεις του κέντρου έχουν πάντα πανελλήνια και διεθνή απήχηση .Το κτίριο , εποχής 1902, αναπαλαιώθηκε και διαρρυθμίστηκε κατάλληλα με συγχρηματοδότηση του Ιδρύματος ”Σταύρος Σ. Νιάρχος ”και του Διασυνοριακού Προγράμματος Ιnterreg II .

Η Σχολή Χειροτεχνίας παρέχει μαθητεία με πρακτική άσκηση για νέες κοπέλες σε παραδοσιακούς κλάδους (υφαντικής , κεντητική , ανθοδετική με αποξηραμένα φυτά , διακοσμητικά αντικείμενα ,ζωγραφική σε ξύλο κλπ ) .Οι απόφοιτες εργάζονται φασόν για λογαριασμό του Ριζαρείου Ιδρύματος , με πλήρη ασφάλιση .

Νιάρχειο Γήπεδο Αθλοπαιδιών : Εχει κατασκευαστεί με χορηγία του Ιδρύματος ”Σταύρος Σ. Νιάρχος ” σε ειδυλλιακή θέση δίπλα στο καλντερίμι προς την Αγία Παρασκευή του Βίκου .Διαθέτει αποδυτήρια ,ξύλινες εξέδρες, μπασκέτες κλπ και προορίζεται για διοργανώσεις αγώνων μπάσκετ, βόλεϊ ,τένις και ποδοσφαίρου 5 Χ 5 .

Επίσης υπό αποπεράτωση υπάρχει λίθινο κατασκεύασμα , πίσω από το Κεντρικό Ναό του Αγίου Αθανασίου . Το θέατρο έχει χωρητικότητα 2.000 θέσεων και διαθέτει άνετα καμαρίνια , χώρους γραμματείας , αποθήκη σκηνογραφικού υλικού κ.α Το θέατρο κατασκευάζεται με χρηματοδότηση του Διασυνοριακού Προγράμματος Ιnterteg II  και προορίζεται , μεταξύ άλλων , για εκδηλώσεις διαβαλκανικής εμβέλειας.

Καλλιτεχνικός Σταθμός Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών :Πρόκειται να ανεγερθεί σύντομα από την Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών Αθηνών σε περίοπτη θέση του Μονοδενδρίου και σε οικόπεδο που παραχώρησε παλαιότερα σ΄ αυτή ,η τοπική Κοινότητα .

Σε απόσταση 600μ. περίπου από την κεντρική πλατεία του Μονοδενδρίου , και αφού έχετε διασχίσει ένα λιθόστρωτο μονοπάτι, θα φτάσετε σε ένα μικρό πλάτωμα της αριστερής πλαγιάς της χαράδρας του Βίκου .Εκεί βρίσκεται η μονή της Αγίας Παρασκευής , το πιο γνωστό μοναστήρι του Δυτικού Ζαγορίου .Η θέση της μονής είναι μοναδική , καθώς από πάνω έχει έναν κάθετο βράχο και μπροστά της επίσης μία κάθετη πλαγιά  βάθους 300-400 μ. έως τον Βοϊδομάτη .

Το μοναστήρι ιστορικό διατηρητέο μνημείο , ιδρύθηκε το 1412 από τον άρχοντα Μιχαήλ Βοεβόδα τον Θεριανό και ανακαινίστηκε από τους ιερομόναχους Ματθαίο και Κύριλλο το 1689. Σήμερα διατηρείται σε καλή κατάσταση και περιλαμβάνει καθολικό , κελιά ,ηγουμενείο ( κτίσμα τους 1849 ), βοηθητικούς χώρους και τη ”λόντζα” ένα κελί πάνω από τη χαράδρα του Βίκου, στην ανατολική πλευρά του καθολικού , που χρησίμευε ως κρύπτη και έξοδο κινδύνου προς τη χαράδρα .

Από τη μονή ξεκινάει ένα μονοπάτι σκαλισμένο στο βράχο , το οποίο περνάει από ξύλινες γέφυρες και οδηγεί στο ασκηταριό , και στα σπιτάκια , που ήταν σπηλιές ασκητών και θέσεις άμυνας σε περιπτώσεις επιδρομής .

Δίλοφο

Είναι κτισμένο αμφιθεατρικά στους  πρόποδες δύο λόφων ,σε υψόμετρο 880 μ. και απέχει από τα Ιωάννινα 35 χιλ. Ο αυστηρός τετραώροφος πύργος στην είσοδο του χωριού ( μοναδικός στο Ζαγόρι ) κλέβει την παράσταση και έχει ύψος 13,50 μ.  . Κτίστηκε ύστερα από απαίτηση μιας κουκουλιώτισας που ήρθε εδώ νύφη , για να μπορεί από τα ψηλά δώματα να βλέπει το χωριό της .

Το χωριό έχει τρείς μαχαλάδες .Η Εκκλησία Κοίμησης της Θεοτόκου κτίστηκε το 1850 .

Το Δίλοφο ήταν συγκροτημένος οικισμός από το 540 μ.Χ. από την εποχή της εισβολής των Σλάβων στην Ηπειρο και γνώρισε μεγάλη πληθυσμιακή ανάπτυξη μία χιλιετία αργότερα ( 1583 ) .Παλιότερα λεγόταν Σοποτσέλι , όνομα που προέρχεται από αρωμουνικό sopout ( σωλήνα απ΄ όπου χύνεται το νερό μιάς πηγής ) και -αρομ και -et , ρουμανική υποκοριστική κατάληξη .

Δίλοφο ονομάστηκε το 1920 , από τους δύο λόφους όπου έχει κτιστεί . Η εικόνα του χωριού είναι εντυπωσιακή όμορφα αρχοντικά , καλοδιατηρημένα λιθόστρωτα ,καλντερίμια , τρεχούμενα νερά και βρύσες, μάντρες και αυλόπορτες , μηλιές καρυδιές και έλατα.

Αξια μνείας το κτίριο της Αναγνωστοπούλειας Σχολής , στην πλατεία που ιδρύθηκε το 1855 από τους Ιωάννη και Δημήτριο Αναγνωστόπουλο και ο ναός  Κοίμησης της Θεοτόκου , (1857 ) με το ξυλόγλυπτο τέμπλο και ωραίες αγιογραφίες.